Menslievende zorg

Waar voor soort wetenschapper ben je?
Vanuit ethiek en religiestudies houd ik me bezig met ‘de waarde van zorg’. Zorg is een basiswaarde in ieder menselijk bestaan en het cement van de samenleving. Mijn focus ligt op de zorg die mensen aan elkaar geven en dan vooral in institutionele zorgvoorzieningen. Daarbij kijk ik naar heden en verleden. Wij zijn niet de eerste generatie die de zorg voor onszelf en elkaar georganiseerd en betaald moeten krijgen en dat op een menswaardige manier. Vroegere generaties gingen al om met afhankelijkheid, ziekte en dood.
De christelijke spiritualiteit, katholiek en protestant, was eeuwenlang een inspiratiebron bij het opzetten van voorzieningen voor zieken, ouderen, wezen, en mensen met lichamelijke en geestelijke beperkingen. Religieus geïnspireerde groepen vanaf de twaalfde eeuw gaven zorg aan zieken, gebrekkigen, bejaarden en wezen. Hun instellingen stonden aan de wieg van onze verzorgingsstaat.
Mijn wetenschappelijk onderzoek gaat over wat we daarvan kunnen leren, van wat goed ging en wat verkeerd liep. Het geloof was een motor voor een langdurige en betrouwbare inzet. Maar ook is er te veel gevraagd van zorgverleners die zich helemaal moesten wegcijferen en daarbij de zelfzorg vergaten.

Wat komt het eerst bij je op als je aan zorg denkt?
De zorgrelatie. Die is als eb en vloed: een heen en weer gaande beweging van zorg geven en ontvangen. Wie zorg verleent, staat er anders in dan degene die zorg nodig heeft. Tegelijk is de verhouding niet vrij van macht, en ook dat klotst heen en weer. Mij intrigeert wat daar gebeurt. Tegenwoordig wordt over zorg gepraat als iets zwaars. Daar zit veel in, maar het is niet het hele verhaal. Zorgen kan het leven draaglijker maken, lichter en betekenisvoller. Professionele werkers zeggen vaak: ‘Ik koos dit vak omdat ik van mensen houd en iets voor ze wil betekenen.’
Afhankelijkheid zit ingebakken in zorg daar kun je niet omheen. Maar in het huidige gelijkheidsdenken ligt dat moeilijk. Afbeeldingen van zorgrelaties laten een ontwikkeling zien. Oude prenten toonden de afhankelijkheid nog zonder reserves, maar op websites van hedendaagse zorginstellingen en zorgverzekeraars zie je plaatjes van vrolijke mensen die op gelijke voet staan. De schrijnende aspecten van de zorgwerkelijkheid worden uit beeld gedrukt, die zijn niet sexy.

Menslievende zorg
In mijn boek Menslievende zorg, dat in 2005 verscheen en in 2011 de zesde druk haalde, heb ik iets willen zeggen over de maatstaf die in de gezondheidszorg wordt gehanteerd voor ‘goede zorg’. Door de invoering van de marktwerking in de zorgsector is veel nadruk komen te liggen op afvinken van lijstjes, volgen van protocollen en toepassen van regels, terwijl de patiënten of cliënten en hun familie zich geregeld in de kou voelen staan. Mijn bejaarde vader vatte dat treffend samen toen hij terugkeek op drie weken ziekenhuisverblijf: ‘Ze zijn de hele dag met je bezig, maar geen mens kijkt naar je om.’ Veel professionals, van hoog tot laag, herkennen dat en willen het anders. We zitten in een omslag waarin men het erover eens is dat de zorg een menselijker gezicht behoort te hebben. Dáár ligt het ijkpunt voor goede zorg - al zitten daar in de praktijk nog genoeg haken en ogen aan…

Annelies van Heijst
Tilburg University
Hoogleraar Zorg, Cultuur en Caritas