Museum Catharijneconvent
De vele gezichten van Maria Magdalena
De bezoeker ontmoette op de tentoonstelling de mysterieuze Maria Magdalena en haar vele gezichten: van kroongetuige, zondares tot feminist. Ze wordt geassocieerd met de vermenging van seksualiteit, sensualiteit en zonde; een baken van hoop en een feministisch icoon. En was ze nu wel of niet getrouwd met Jezus? De tentoonstelling was een ontdekkingstocht langs historische bronnen, indrukwekkende schilderijen, hedendaagse beeldende kunst en populaire cultuur. Ze zalft, verleidt, huilt, bidt, verkondigt, bekeert, en verricht wonderen. Zo openbaren zich haar vele gedaantes: van kroongetuige tot zondares tot feminist. En wat zegt haar blik ons? Indringend, peinzend, uitdagend, schuldbewust of toch uitnodigend: Maria Magdalena is steeds een spiegel van de tijd.
'Catharijneconvent zet miskende Maria Magdalena in spotlicht' (TELEGRAAF)
Maria Magdalena blijft inspireren
Al eeuwenlang laten kunstenaars zich inspireren door Maria Magdalena: van anonieme middeleeuwse meesters tot Marlene Dumas en David LaChapelle. Ontrafel haar beeldvorming via topstukken uit eigen collectie en bijzondere bruiklenen uit (inter)nationale musea. De oudste verbeelding dateert uit de elfde eeuw, de nieuwste kunstwerken zijn afgelopen jaar nog gemaakt. Zoals bijvoorbeeld de eigentijdse verbeelding van Maria Magdalena door Helen Verhoeven.
'De tentoonstelling laat een indrukwekkende variatie aan historische, moderne en eigentijdse werken zien. En dat levert bepaald geen eenduidig beeld op. Al die verschillende perspectieven op Maria Magdalena hebben hun plek gevonden in de verbeelding van de mysterieuze Bijbelse vrouw, laat het Catharijneconvent zien'. (TROUW)
Terug naar de vroege bronnen
De verhalen over Maria Magdalena gaan terug op enkele geschreven bronnen uit de eerste eeuwen na Christus. Vier teksten zijn opgenomen in de Bijbel en toegeschreven aan de evangelisten Matteüs, Marcus, Lucas en Johannes. Maria Magdalena is in hun evangeliën een toegewijde volgelinge van Jezus die aanwezig is bij belangrijke gebeurtenissen in zijn leven. Deze vroege bronnen geven geen uitsluitsel over wie Maria Magdalena is en welke rol zij speelt in de groep rond Jezus. Soms vullen de evangelisten elkaar aan, soms spreken ze elkaar tegen. Hun verhalen, en latere interpretaties hiervan, krijgen een centrale rol in de ontwikkeling van het christendom.
Lang verborgen inzichten
Eind negentiende en halverwege de twintigste eeuw worden verschillende oude vertalingen van christelijke teksten uit de eerste drie eeuwen van onze jaartelling gevonden. De spectaculaire vondsten onderschrijven hoe divers het christendom in de begintijd was. De teksten tonen een heel spirituele kant van Jezus en zijn leerlingen. Maria Magdalena is een van die volgelingen. Vanwege haar grote inzicht en wijsheid wordt ze in meerdere teksten geduid als Jezus’ favoriete leerling en als lerares van de andere leerlingen, de latere apostelen.
Kennis (Oudgrieks: gnosis) staat centraal in deze oorspronkelijk in het Grieks geschreven teksten. In de eerste eeuwen ontstaan zogenaamde gnostische gemeenschappen die zelfkennis als sleutel tot spirituele verlossing zien. Hun radicaal andere opvatting van het christendom komt uiteindelijk niet in de Bijbel terecht.
Symbool in Oost en West
Het Nieuwe Testament vertelt hoe Maria Magdalena samen met andere vrouwen naar het graf van Jezus gaat om zijn lichaam te zalven. Dit is een ritueel waarbij het lichaam met water wordt gereinigd en met kostbare olie en kruiden ingesmeerd. Het zalven bewijst eer aan de overledene en bevestigt diens goddelijke of koninklijke status.
De vrouwen die de zalving uitvoeren worden mirredraagsters genoemd. Mirre is een gomhars die in korrels wordt verwerkt in de balsemolie die ze gebruiken. In het oosters-orthodoxe christendom draagt Maria Magdalena de titel Heilige Mirredraagster, Gelijk aan de Apostelen. Dit is een combinatie van haar rollen als zalvende en als verkondigster van de wederopstanding. Hoewel ze in oosters-orthodoxe en westerse christelijke kunst verschillend wordt afgebeeld, is Maria Magdalena altijd herkenbaar aan haar attribuut, de zalfpot.
Verstotene en Voorbeeld
In het Nieuwe Testament komen verschillende zalvende vrouwen voor die Maria heten of geen naam hebben. De anonieme zalvers staan bekend als zondig of overspelig. Over hun relatie tot elkaar en tot Maria Magdalena discussiëren kerkvaders in de eerste eeuwen na Christus. In 591 stelt paus Gregorius I dat in ieder geval twee van deze vrouwen te identificeren zijn als Maria Magdalena, namelijk de zondige vrouw uit het Lucasevangelie en Maria van Bethanië.
Vanaf dat moment is Maria Magdalena een ‘gevallen vrouw’. De paus verbindt het leven voor haar bekering en haar bezetenheid door demonen met seksuele uitspattingen. Hoewel hij Maria Magdalena zo marginaliseert, wordt ze tegelijkertijd een belangrijk rolmodel. Mensen die net als zij een zondig leven leiden, kunnen zich bekeren en verlossing krijgen.
Maria Magdalena zaal Mike Bink
Aardse en spirituele rijkdom
Uitbundige kleding, flonkerende juwelen en prachtig gekapt haar, daar is Maria Magdalena in kunstwerken vaak aan te herkennen. Het zijn tekenen van de rijkdom waarmee ze Jezus onderhield. Daarnaast zijn het verwijzingen naar het leven van voor haar bekering.
Daartegenover staan voorstellingen van Maria Magdalena als vrome kluizenares, met niets om het lijf dan haar lange haren en soms een eenvoudig gewaad. Deze verbeelding heeft zijn oorsprong in middeleeuwse levensbeschrijvingen. In de dertiende-eeuwse Legenda aurea (Latijn, Gouden legende) staat hoe Maria Magdalena na de verrijzenis van Jezus naar Zuid-Frankrijk vlucht. Daar leeft ze dertig jaar een ingetogen, ascetisch leven als kluizenares in een grot.
Ook na de middeleeuwen blijft zowel de welgestelde als de ascetische Magdalena een bron van inspiratie voor vele gelovigen én kunstenaars.
Man-vrouw verhoudingen
Maria Magdalena is vaak ingezet om man-vrouw verhoudingen te bevragen. Al in de eerste eeuwen na Christus wordt gedebatteerd over de geloofwaardigheid van haar getuigenis omdat ze vrouw is, een onderwerp dat doorklinkt in actuele discussies over de rol van vrouwen in de kerk.
Naast het beeld van Maria Magdalena als berouwvolle volgelinge staat dat van een zelfstandige en eigenzinnige vrouw. Ze preekt, bekeert en verricht zelfs wonderen. Toch heeft de haar toegeschreven zondigheid deze kwaliteiten lang overschaduwd.
Pas in 1969 neemt paus Paulus VI officieel afstand van de identificatie van Maria Magdalena als zondares. In 2016 krijgt haar feestdag dezelfde status als die van de andere apostelen. Met de ontdekking van de gnostische teksten en de opkomst van de vrouwenemancipatie wordt ze bovendien een feministisch icoon.
Oog in oog met Maria Magdalena
De tentoonstelling leidde langs veel verschillende verbeeldingen van Maria Magdalena. Door de eeuwen heen proberen kunstenaars de in hun ogen ‘ware’ Maria Magdalena weer te geven. Hun kunstwerken dragen bij aan de voortdurend veranderende beeldvorming, vanaf het vroege christendom tot nu. De bronnen over Maria Magdalena zijn fragmentarisch en tegenstrijdig. Tot nu toe heeft niemand het volledige verhaal van de mysterieuze heilige kunnen achterhalen.
Dit geeft iedereen de ruimte om zelf een beeld van haar te vormen. Zo schildert de Vlaamse societyschilder Alfred Stevens in 1887 zijn versie van Maria Magdalena met als model de beroemde Franse actrice Sarah Bernhardt (1844-1923). Het publiek is in shock: is dít Maria Magdalena?
Wat is uw antwoord op de vraag die mensen zich al eeuwenlang stellen: Wie is Maria Magdalena voor mij?
Met dank aan: Ministerie van OCW, Blockbusterfonds, Turing Foundation, KF Hein Fonds, BankGiro Loterij, VSB Fonds en Fonds Museum Catharijneconvent.