Don Goossens
Enige notities
Laatmiddeleeuwse insignes zijn te verdelen in religie-georiënteerde en 'wereldlijke' tekens. Museum Catharijneconvent concentreert zich op het verzamelen van de eerste categorie. Deze groep wordt doorgaans getypeerd als 'pelgrimstekens', te onderscheiden in
- bedevaartinsignes: de gelovige draagt een insigne gerelateerd aan een specifieke bedevaartplaats (Maria van Aken, enz.);
- heiligeninsignes: de gelovige draagt - al of niet op bedevaart- het insigne van een heilige zonder specifiek pelgrimsoord (H. Catharina, enz.);
- devotionele (sier)insignes: de gelovige tooit zich met een religieus getint speldje, zonder verwijzing naar een bedevaartplaats of heilige (IHS-monogram, enz.).
Het wetenschappelijke onderzoek naar de insignes vergt veel inspanning. De ouderdom van de insignes is vaak bij benadering te bepalen door de omgevingsfactoren, met name de grondlagen, te bestuderen. De plaats van herkomst en vervaardiging zijn lastiger vast te stellen. Niet elke gelovige gaat op pelgrimage, al draagt hij soms wel een pelgrimsteken of bedevaartinsigne. Deze tekens kunnen ook buiten het betreffende pelgrimsoord vervaardigd en verhandeld zijn.
Een insigne als amulet?
De hier getoonde tekens verwijzen niet naar een specifiek pelgrimsoord of naar een bekende heilige. De aanleiding om deze tekens op te spelden kan sterk verschillen: ter verering, om bescherming te bieden of simpelweg als sieraad. De onderliggende reden is vaak dezelfde: de insignes hebben iets magisch, ze vragen om bemiddeling tussen het aardse en het hemelse.
1. IHS-monogram.
De letters van dit teken verwijzen naar 'Jezus, Hominum, Salvator' , ofwel Jezus, redder van de mensheid of naar 'In Hoc Signum', wat 'In dit teken' betekent. De laatste omschrijving zou verwijzen naar de opdracht die de Romeinse keizer Constantijn de Grote in een droom krijgt: Strijd onder het teken van het Kruis en je zult een grote veldslag winnen. Alzo geschiedt. Constantijn de Grote legt daarna de basis voor het christelijke Romeinse Rijk en maakt een eind aan de Christenvervolgingen.
De Jezuïeten hanteren de lettercombinatie IHS als orde-logo. Zij hebben hiermee een grote invloed gehad op verspreiding van dit monogram.
2. De Calvarieberg.
Dit insigne verwijst naar de kruisdood van Christus op de berg Golgotha bij Jerusalem. De gekruisigde wordt vergezeld door Maria en Johannes (soms ook door de goede en slechte moordenaar, of door soldaten en 'wenenden'). De Calvarieberg werd vaak nagebouwd als afsluiting van de kruiswegstaties. Of hij kreeg een plaats in het centum van het dorp bij de kerk en de pastorie. Of soms zelfs op het kerkhof...
3. Pelgrimshoorn.
Dit insigne verwijst naar de echte pelgrimshoorn, een hoorn van gebakken klei. De pelgrims bliezen op deze hoorns als de relieken werden getoond: alle boze geesten werden zo verdreven. Bij de toning van de tunica van Maria in Aken en tijdens de ommegang van Maria van Amersfoort maakten de pelgrims behoorlijk wat lawaai.
Sommige pelgrims namen de hoorns daarna mee naar huis. Bij dreigend onweer werd op de hoorn geblazen om onheil af te wenden.
Heel wat hoorns hebben de tand des tijds doorstaan en zijn in diverse musea te bezichtigen. De hoorn in het Zeeuws Museum draagt het IHS-monogram.
